حسن طالبی

تاثیر سوررئالیسم بر زیبا شناسی و پیدایش آثارهنری

چکیده
در میان جوامع بشری هنر از جایگاه ویژه و با اهمیتی برخوردار می باشند تمام هنرها در بین این جوامع نشان دهنده نوعی اندیشه و بینش اند. در میان همه هنر،هنرهای بصری دارای کارکرد ویژهای نیز می باشند لذا پژوهش و شناخت آن ضروری به نظر می رسد مکتب سوررئالیسم یکی از مکاتب و اندیشه های موثر بر هنر و ادبیات در قرن بیستم می باشد که رویکرد خاصی به زیبایی شناسی دارد هدف این مقاله شناخت تاریخچه و پیدایش آن و پرداختن این رویکرد به زیبایی شناسی و خلق آثار هنری می باشد .
کلید واژه ها
«سوررئالیسم»1، «زیبایی شناسی »2 ، ناخودآگاه ،رویا،تداعی آزاد

مقدمه :
بی شک در قرن بیستم بیشترین تحولات هنری در جوامع بشری اتفاق افتاده است و بخش وسیعی از این تحولات مربوط به اروپا می باشد که جوامع دیگر را نیز تحت تاثیر قرار داده است ردپای این تحولات و شتاب زدگی و تنوعات را بی گمان در حوزه هنر نیز می توان جستجو کرد . یکی از این تحولات هنری در قرن بیستم .
جنبش سوررئالیسم بود که پدیده جمعی که تاثیرات زیادی در هنر و ادبیات و حتی سیاست گذاشته است . هنرهای تجسمی و ادبیات بستر مناسبی بود که سوررئالیسم از طریق آن به مردم معرفی شد و حتی در بین جنبش ها و مکاتب هنری در قرن بیستم یکی از موثرترین و پر نفوذترین آنها بود که طرفداران زیادی حتی در نقاط دیگر به غیر از اروپا پیدا کرد .
سوررئالیسم در واقع عصیان است . عصیان اساسی بر ضد این تمدن است آنچه می خواهد تنها انقلاب فکری و هنری نیست . بلکه در عین حال انقلابی اجتماعی و بویژه آزادی عمل بشریت است . سوررئالیسم به معنی وسیع کلمه نوعی فلسفه است . زیرا جهان بینی تازه ای ارائه می کند . بدنبال کشف رازکیهانی است . نه اینکه نوعی عصیان است این عصیان حاصل هوس روشنفکرانه نیست . بلکه برخوردی است تراژدیک بین قدرت های روح و شرایط زندگی »3.

تاریخچه و پیدایش سوررئالیسم .
پس از جنگ جهانی اول طی دهه های (1920-1930) میلادی در هنر و ادبیات تحت عنوان سوررئالیسم در فرانسه شکل گرفت . واژه سوررئالیسم را اولین بار (آپولینر) 4 ،شاعر فرانسوی در سال 1917 به معنای «واقعیت برتر» آنهم در تفسیر یکی از نمایش نامه های خود و از حدود 1920 به بعد این مکتب تدریجاً هنرهای تجسمی را نیز در بر گرفت بنای این مکتب ادبی و هنری بر اصالت خیال رویا و تداعی آزاد و تصورات ضمیر ناخودآگاه است . واقعیت برتر نزد هنرمند سوررئالیست نه تصاویر و ترکیبات عالم واقعی و مادی بلکه توهمات . تداعی های ترکیبی و تصورات نامتجانس و غیر معقول ناخودآگاه است . این مکتب به عنوان انقلاب و تحولی در زمینه اندیشه و عمل مورد توجه قرا ر گرفت از برخی جهات میراث دار جنبش «دادائیسم»5 است اگرچه هر دو جنبش ضدعقلانی بودند اما سوررئالیست بر خلاف گرایشی نهلیستی دارای نگرشی مثبت است .
در مکتب سوررئالیسم برای هنرمند تنها تصاویر و ترکیبات عالم محسوس و مادی بیرون که توهمات و تداعی های ترکیب بخش در ضمیر ناهشیار است در این شیوه یکی از اهداف هنرمند این است که نیروی تخیل خود را از زیر نظارت عقل و هدایت اراده بیرون آورد و از هر قید و بند منطقی و اجتماعی آزادش کندتا بتواند از ثمره تداعی ها و دیگر فعالیت های آن نیرو در حالت های بیداری و خواب و نیمه هوشیاری مضامین و اشکالی نو ظهور و تصادفی برای آفرینش های هنری خویش بدست آورد .
اغلب هنرمندان پیرو مکتب سوررئالیسم قبلا جزو فعالان دادائیسم بودند و همان روحیه عصیان دادابر آنان حاکم بود که بعد از جداشدن با رهبری ((آندره برتون))6گردهم آمدند و با خشونت بر ضد نهلیسم داد اقیام کردند و با هر گونه حرکت پوچ و کورکورانه که درآن بود به جستجوی چیزی برآمدند که از نظر خودشان راه رستگاری بودو به این نتیجه رسیدند که راه رستگاری رادرآن لحظه حیاتی پیدا کرده اند که انسان به مرحله ای بالاتر از خویشتن و از زندگی عادی خویش صعود می کند یعنی آن لحظه های خلسه و اشراق ))7
و بدین سان بودکه آندره برتون بدنبال جرقه ها و درخشش های شاعرانه رفت زیرا فقط همین جرقه ها بودند که با تمام قدرت بر فراز دنیای ویران شده دادائیسم می درخشیدند . او بجای این که رمانها و فلسفه ها ابداع کند ویا با زیبایی شناسی خاصی شعر بیافریند بدنبال جستجو دررویاها و یا حرف ها ی مرموزی درآمدند که در حالت بیداری بدون هیچ گونه اندیشه نظام یافته از مغز آدم می گذارد.
از سال 1919 برتون تحت تاثیرحرف هایی بود که گاهی انسان ازدرون خویشتن می شنود بی آنکه ارادهای در کار باشد . بویژه در بین خواب و بیداری ، کشف بزرگ او شنیدن رویاها درحالت بیداری بود تا آنکه جمله ای شبانه را در روز روشن تر بتواند تکرار کند.

پیشینه سوررئالیسم در افکار فلاسفه:
بی تردید گذشته و پیشینه سوررئالیسم را همانند دیگر نظریات فلسفی و هنری را می توان از افکار افلاطون جستجوکرد حتی می توان اذعان کرد که اولین نظریه پرداز سورئالیسم افلاطون می باشد، در رساله های ((فاید روس ))ایون با عباراتی روبرو می شویم که گویی به قلم برتون نگارش شده است حتی ادعای غیب گو بودن شاعر که از او به سورئالیست ها رسید . زمینه برای نگارش خودکار شد در فاید روی افلاطون شاعر را دیوانه و غیبگو و الهام گرفته از خدایان هنر می دادند و خود هم موقعی که از عشق سخن می گوید دچار چنین حالاتی می شود.
افلاطون بسیاری چیزها را بی درنگ در این حالات می گوید:
«رومانتی سیسم»8 نیز جنبشی انقلابی در زمینه ادبیات ، فلسفه و هنر های بصری بودکه قبل از سوررئالیسم اتفاق افتاده بود . رومانتیک ها به ادعای روشنفکران معترض بودند و می گفتندواقعیت روحی است نه مادی در ادبیات رومانتیک ها طبیعت یک مساله روحی شده بود هنگامی که بورالیس از ضرورت رومانتیک کردن دنیا و زندگی سخن می گفت بر فاصله عقل واحساس نظرداشت جهان تصویر نمایدن روح بود و روح در قلمرویی فراتر از خود شکل می گرفت ازا ین رو رویا اهمیت می یافت رویا مهم است هم برای روان شناس و هم برای تاریخ نگار تمدنها واین چنین می توان ریشه سوررئالیسم رانیز در رومانتی سیسم جستجوکرد.
در نظر برتون ((قابل اعتراض ترین نظریه در فلسفه هگل است)) . اما قسمتی از مفاهیم هگل نیز وجوددارد که سوررئالیست ها آنرا پذیرفته و ازآن خود کرده اند مهمترین این نظریان شناختن اثر هنری بعنوان ذهنیت عینی شده است در این باره برتون در وضع سیاسی سوررئالیسم چنین می گفت که شئی هنری در حدو وسط بین محسوس و معقول قراردارد چیزی است ذهنی که به صورت مادی ظاهر می شود ، هنر شعر با قصد قبلی از طریق حواس و مخیله ، دنیایی از سایه ها ، اشباح و بازنمودهای خیالی می آفرینند ، به این سبب این کار نمی توان آنها را با ناتوانی در تولید چیزی بجز صور خیالی از واقعیت متهم کرد.
سورئالیسم »دیالکتیک«9 هگل را بعنوان بهترین روش برای از میان بردن تضاد های ظاهری و نتیجه گیری های غیر منتظره قابل توجه است که با پایه قراردادن دیالکتیک هگلی، سورئالیست هاامکان پیدا کردند که تحلیل مارکسیستی رامعتبر شمارند و نیز با همین دیالکتیک کردن داده هاکه انتقاد از مارکسیسم رسمی صورت گرفت.

زیبایی شناسی سورئالیسم:
یکی از واکنش های مهم به زیبایی شناسی در قرن بیستم آثار هنری و نظری سورئالیست ها می باشد . در توصیف آثار سوررئالیستی با واژه هایی همچون تداعی ،رویا،شگفت،خیالبافانه،ناخودآگاه ، مواجه می شویم که هر کد ام می توانند بیانی هنری و زیبا شناختی داشته باشند کارها و آثار سوررئالیست متاثر از روانکاوی« فروید»10 و روانشانسی شاگردش« یونگ»11 نیز بودند آثار سوررئالیست ها از مهمترین آثار و اسناد کارآیی ناخودآگاه است .
در بحث ناخودآگاه فروید نظریات با اهمیتی را دارد فروید در ابتدای کارش ذهن را به سه بخش تقسیم بندی می کند : خودآگاه «ego» پیش خودآگاه «superego» و ناخودآگاه «id»
انتشار کتاب فروید با عنوان تعبیر رویا در ابتدای قرن بیستم اهمیت ناخودآگاه را تبیین می کند . که رفتار ما انسانها از بعدی از ذهن ناشی می شود که فقط بخشی از آن جنبه آگاهانه دارند و بخش زیادی جنبه ناآگاهانه دارند و به طور مستقیم در رفتار ما بروز می کند . ضمیر ناخودآگاه مخزن تمام امیال ،هراس ها،خاطرات و انگیزه های غریزی است که به هر دلیل مجال بروز به آنها نداده و سرکوب شان کرده ایم نکته دیگر رویا است و تصاویری که در خواب می بینیم همان امیال خود ما هستند که می خواهیم انجام دهیم ولی هرگز در بیداری نمی توان محققشان کرد بنابراین رویا زبان ناخودآگاه است .
تعبیر فروید از رویاها آن چیزی است که ما را به ناخودآگاه می رساند فروید معتقد است اگر ناخودآگاه به خودآگاه ارتباط برقرار کند خلاقیت هنری اتفاق می افتد .
در بحث از ناخودآگاهی هنرمند در جریان تولید و آفرینش اثر هنری و نیز ناخودآگاهی مخاطب اثر هنری در زمان دریافت یونگ مباحث راهگشای دارد یونگ معتقد است که تحلیل روانی هنرمندان همواره آشکار میسازد که می خواست آفرینش هنری منبعث از ناخودآگاهی قدرت بسیار دارد و سخت شگفت و خودکامه است او تاکید کرد که اثر هنری به سان یک موجود زنده درون ذهن هنرمند ریشه می کند و پس از عرضه برهمگان از آفریننده اش مستقل می شود هنرمند حتی اگر اراده کند هرگز به سازوکار و استقلال اثر پی نخواهد برد به همین دلیل موقعیت مرکزی بحث از ناخودآگاه در آفرینش اثر هنری و از خود به درشدگی هنرمند به ویژه نقش مخاطب هنری در پیدایش اثر هنری در نوشته هایی یونگ بود و هرگز نمی توان تاثیر ر ا بر زیبایی شناسی قرن بیستم نادیده گرفت .
هنرمندان سوررئالیسم با تاکید بر تخیلات نا متعارف تداعی ،رویا ، رویکرد جدیدی را جایگزین شیوه ها و انواع سبک های هنری کردندن . شیوه هایی ابداعی آنها که هنرمندان کشورهای مختلف را تحت تاثیر قرار داد.
«مارکش ارنست»12 که تخیلی بی حدومرز را در آثارش نمایش می داد گویی آنها را فقط از طریق و هم به او القاء می شوند . خوان میرو در نقاشی های خود تخیلات و رویاهایی از جهان کودکان را به تجسم در می آورد و با استفاده از علائم نا متعارف بر تناسخ ارزش های سمبولیک را به چالش می خواند .
«رنه ماگریت»13 حقایق شعری را که پیش از آن در مجاورت با اشیای ناآشنا غیر مکشوف به نظر می رسید آشکار ساخت . وی اشیای نامتجانش را در فضایی پر ابهام و بنحو غریب کنار هم قرار می داد . «تانگی»14 منظره هایی سحرآمیز و غیرزمینی را با تصاویر موجوداتی که گویی متعلق به سیاره نو پیدا هستند و از موادی خمیری یا ژلاتینی ساخته شده اند پر می کند . «سالوادور دالی»15 که نه تنها با آثار دیگر دنیایی و ماخولیایی و بسیار متنوعش بلکه با تفننات هنری و لوده گریهای خود اذهان جهانیان را در ربع قرن از نام و خاطره خویش پر ساخته است . از ترکیبات ملموس و مادی با صور ذهنی و تداعی های مها و گسیخته فردی در زیر تاثیرات مخدرها یا با توهمات بیماری رونی که از خوف و تشویشی دایمی به سر می برد پرده هایی تسخیر گر و سحرآمیز بوجود میآورد .
رویکرد مختلف هنرمندان سوررئالیست نسبت به خلق و تولید آثار هنری موجب شد تا جنبشی سوررئالیسم به یکی از فراگیرترین و بحث انگیزترین جنبش هایی زیبا تبدیل شود .

نتیجه :
سوررئالیسم یکی از سبک ها و شیوه خلق آثار هنری است که رویکرد های مختلفی به امر فلسفه دارد و تاثیرات زیادی بر آثار هنری ،ادبی و از منظر فلسفه دارد . گاهی زیبایی و هنر در نظر آنها تحقیر می شوند و گاهی به عنوان ارزش های متعالی قلمداد می شود مساله اصلی سوررئالیست ها پرداختن به شگفتی است و شگفتی در نظر آنها یک عنصر زیبایی شناسی است . آنها زیبایی را دارد تصورات نامتجانس و غیر معقول ناخودآگاه و تصاویر غیر واقعی و هم انگیز می دیدند و می کوشیدند تا آنها را در آثار خود نشان دهند. و اینچنین بود که توانستند خود را حاکم کنند.

پی نوشت‌ها‌:
1-SURREALISM
2-AESTHETICC «استتیک» اصطلاحی است مربوط به شناخت مفاهیم زیبایی و هنر در گذشته زیبایی شناسی را شاخه ای از فلسفه می دانستند ولی امروزه آمیزه ای از فلسفه روان شناسی و جامعه شناسی هنر محسوب می شود .
3- سیدحسینی ،رضا، مکتبهای ادبی ،تهران، نشرنگاه، 1383.ص 782
4-APOLLINAIRE
5-DADAISM
6-ANDREBRETON
7-سیدحسینی ،رضا، مکتبهای ادبی ،نشرنگاه،ص 783
8-ROMANTISISME
9-روش برای فهم واقعیت با حرکت سه مرحله ای از نهاده (تز)به برابر نهاده (آنتی تز) به برنهاده (نستز) (هگل ،مارکس)
10-FREUD
11-JUNG
12-MARCKSERNST
13-RONHMAGRITTE
14-TANGUY
15-SALVADORDALE

منابع و ماخذ :
1- پاکباز، رویین،دایره المعارف هنر،تهران،فرهنگ معاصر ،1385-چاپ پنجم
2- سیدحسینی ،رضا،مکتب های ادبی ،تهران،نشر نگاه، 1382
3- آزبورن ،چیلورز، سبک ها و مکتب های هنری ،ترجمه گشایش فرهاد ،تهران ،نشر عفاف،1383
4- مرزبان ،پرویز،خلاصه تاریخ هنر،تهران ،نشر علمی و فرهنگی 1383چاپ دوازدهم
5- فروید ،زیگموند ،تفسیر خواب ترجمه رویگریان شیوا، تهران،نشر مرکز1382
6- احمدی ،بابک، حقیقت و زیبایی ،تهران، نشرمرکز 1383 ، چاپ هفتم .

Unless otherwise stated, the content of this page is licensed under Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 License