علیرضا فتحی

نظرتان درباره ارزش زیبایی شناختی فرش ماشینی چیست؟
در تائید نظرتان استدلال کنید.

قالی ماشینی بعنوان یک کالای کاربردی ، تولید شده توسط صنعت که فاقد ارزش هنری است به شرط داشتن یکسری عوامل ایجاد کننده زیبایی در آن ، می تواند دارای ارزش زیبایی شناختی باشد در غیر اینصورت مثل اکثر قالی های ماشینی فاقد این ارزش خواهد بود .

تعریف فرش و قالی :
فرش به معنای گستردنی و آنچه که برزمین گسترده می شود آمده است . در بین عامه مردم وحتی در بسیاری از موارد در میان متخصصان مراد از فرش همان قالی است ، اما فرش افزون بر قالی ، زیر اندازهای دیگری همچون انواع گلیم ، زیلو و جاجیم را نیز شامل می شود.
( البته در قالی ماشینی گره زدن به صورتیکه در قالی دستباف دیده می شود وجود ندارد و پرزها از پشت بوسیله چسب بهم متصل می شوند . )

پیشینه:
پیش از روزگار صفویه قالی بافی به طور عمده ماهیت عشایری ، روستایی داشت و هنر و صناعتی بود برآمده از اختلاط و هم جوشی فرهنگ جامعه شبانی و مدنیت ده نشینی ، اسلوب بافندگی و مواد مورد استفاده و شیوه طراحی و نقش پردازی دستبافته ها منعکس کننده کار خانوادگی و اقتصاد جامعه ای بود که فاصله میان تولید و مصرف و جدایی میان تولید کننده و مصرف کننده یا وجود نداشت و یا اینکه ناچیز بود ، طر احی و نقش پردازی بر حول محور نقش مایه های سنتی و باستانی می گشت و ماهیت ساده شده هندسی و نیمه هندسی داشت که نیازمند نقشه و طرح های از پیش آماده نبود و غالبا" به شیوه ذهنی بافی به انجام می رسید. همه دستبافته ها نیز از پشم گوسفندان محلی بافته می شد و با رنگهایی از گیاهان و درختان کوهستان ها و مرغزارها و باغهای هم جوار رنگرزی می شد.
بعدها پس از تشکیل حکومتهای مقتدر و ثروتمند، شهرها توسعه یافتندو در سایه آن اشرافیت و تجمل گرایی نیز رو به افزایش گذاشت ، قالی بافی که پیش از این هنر عشایری و روستایی شمرده می شد به شهرها راه یافت و در شهرها کارگاه های قالی بافی متمرکز برای نیاز جوامع شهری بوجود آمد ، این امر موجب تغییراتی در اسلوب بافندگی و طراحی قالی گردید.
بافندگان چیره دست با ذوق ، به کارگران بافنده بی اختیار تبدیل شدند که می بایست به نسخه از پیش برنامه ریز شده کارفرمای خود عمل می کردند هرچند برخی از این نسخه ها تحت نظر نقاشان و استادان صاحب نام تهیه می شدند و قالی هایی فاخر و نفیس تولید می شد .
بدین صورت تولید قالی دستباف به روش روستایی و عشایری و به روش شهری تا زمان حال به حیات خود ادامه داده است ولی از چند دهه گذشته در ایران با محصولی جدید بنام قالی ماشینی مواجه می شویم که فرشی مصنوعی و تولیدی کاملا" صنعتی است که بدلسازی شده قالی های دستباف با کیفیت پایین و نقایص زیاد می باشد .
در تولید قالی ماشینی دیگر از بافنده خبری نیست و تمام کار بافت توسط دستگاهها و ماشین آلات بافندگی انجام می پذیرد و همچنین الیاف بکار رفته در این قالی اکثرا" از الیاف مصنوعی بوده و رنگرزی آنها بصورت کاملا" صنعتی و با مواد شیمیایی انجام می شود .
در این حالت نقش انسان به اندازه یک کارگر ساده که باید دستگاه های بافندگی را کنترل کند ، پایین می آید و دیگر هیچیک از کارهایی که در قالی دستباف توسط انسان و بصورت سنتی و دستی انجام می گرفت در اینجا دیده نمی شود .

روش های تولید قالی :
1) روش های تولید قالی دستباف :
الف ) روش تولید خانگی که بیشتر توسط اعضاء خانواده و زنان انجام می گیرد و کار به صورت پاره وقت است و بیشتر فرش های کوچک پارچه تولید می کنند.
ب ) روش تولید کارگاهی که کارفرما سرمایه را تامین کرده و ابزار ، مواد و نقشه را در محل ویژه ای به نام کارگاه مستقر می سازد و بافندگان همچون کارگران صنعتی در ازاء دستمزدی مشخص در ساعات مقرر کار می کنند ، تولیدات کارگاهی بافته های نظام یافته می باشند .
اغلب کارگران کارگاهی را مردان تشکیل می دهند ، از مشخصات تولید کارگاهی می توان به مدیریت علمی ، کارمبتنی بر سود ، کوشش در ارتقاء محصول ، رقابت پذیری ، نظم کاری و گرایش به بافت قالی های بزرگ پارچه اشاره کرد .

روش تولید قالی ماشینی :
در تولید قالی ماشینی که یک تولید صنعتی است مراحل تولید به صورت منظم در قسمت های مختلف کارخانه توسط کارگران ورزیده انجام می شود و سرانجام به بافت و تولید محصولی بدلسازی شده از قالی دستباف منجر می شود . یک کارخانه تولید قالی ماشینی دارای کارگاه های ریسندگی ، رنگرزی ، بافت و مراحل تکمیلی می باشد .

زیباشناسی:
زیباشناسی در اصل از واژه یونانی aisthesis به معنی ادراک حسی یا شناخت محسوس اخذ شده است در میانه سده هیجدهم این اصطلاح را الکساندر بومگارتن همچون عنوان برای اطلاق بر پژوهش فلسفی درباره هنر اقتباس کرد ، بومگارتن این عنوان را از آن رو بر گزید که می پنداشت آثار هنری در اصل ادراک محسوس و مراتب بسیار نازلی از شناخت را متاثر می سازد ، ( نحوه تاثیر و انفعال بینندگان از هنر ).
زیباشناسی در اصل حوزه ای نظری است در باره شکل خاصی از تجربه دریافتی یا واکنش مدرک در برابر مظاهر زیبایی که منحصر به آثار هنری نمی شود .
معمولا" وصف زیبایی شناسانه آشکارا به سهم مخاطب دلالت دارد و صفات زیبایی شناسانه به واکنش او در برابر اثر نوعا" ربط پیدا می کند .
اگر مخاطبان اثری از آن به منظور نیل به تجارب زیبایی شناسانه استفاده کنند و بدین قصد طالب آن باشند پس احتمال زیادی می رود که هنرمندان و سازندگان نیز نوعا" درصدد ساخت اثری برآیند که در جهت تحقق اهداف مخاطبان اثر باشد و همچنین اگر هنرمندان و تولید کنندگان بخواهندکه مخاطبانی داشته باشند آنان نیز در صدد بر می آیند تا آثارشان در جهت برآورده ساختن انتظاراتی باشد که مخاطبان از آن آثار دارند این مطلب درباره قالی دستباف کاملا" صدق می کند یعنی هنرمند و تولید کننده ، قالی را می بافد و عرضه می کند که در مخاطبانش تجربه زیبایی شناسانه را ایجاد کند و آنها از زیبایی های این قالی لذت ببرند البته در قالی ماشینی نیز قصد مخاطب و تولید کننده نیز همین است ولی اکثرا" بدلیل عدم وجود عوامل زیبایی شناختی و صفات زیبایی شناسی در آن ، این منظور برآورده نمی شود که آن به عوامل زیادی از جمله عدم کیفیت در طراحی ، رنگرزی ، بافت و مواد اولیه آن بر می گردد .

نظریات زیبایی شناسی :
نظریاتی که در تعریف هنر و زیبایی بیان می شوند بطور کلی بر دو نوع اند :
یکی درونی ( subjective) یا ذهنی و دیگری بیرونی ( objective) یا عینی . صاحبان نظریه های ذهنی می گویند زیبایی چیزی نیست که در عالم خارج وجود داشته باشد و بتوان آنرا با شرایط و موازین معینی تعریف کرد بلکه کیفیتی است که ذهن انسان در برابر بعضی محسوسات از خود ایجاد می کند و به قول فیلسوف ایتالیایی کروچه ( زیبایی صفت ذاتی اشیاء نیست ، بلکه در نفس بیننده است ، زیرا فعالیت روحی کسی است که زیبایی را به اشیاء نسبت می دهد یا در اشیاء کشف می کند ).
از سویی صاحبان نظریه های عینی معتقدند زیبایی یکی از صفات عینی موجودات است و ذهن انسان به کمک قواعد و اصول معینی آنرا درک می کند همان گونه که معلومات دیگر را هم برحسب قوانین مربوط به آنها درک می کند .
همچنین یک نظریه ، ما بینی نیز وجود دارد که ترکیبی است بین تعبیر ذهنی و عینی و شاید یک چنین تعبیری به حقیقت نزدیکتر باشد و آن اینست که علاوه بر شرایطی که باید محسوسات داشته باشند استعداد خاص هم باید در ذهن صاحب حس باشد تا از آن محسوس به خصوص تاثیر بپذیرد . در هر حال برای رویت زیبایی و حقیقت چاره ای جز نگریستن در ( صورت و فرم ) نمی باشد بدین لحاظ در زیبایی شناسی قالی ماشینی اهتمام بر این بوده است که از طریق مکاشفه در صورت و فرم به ارزیایی آن بنشینم .
کلایوبل یکی از منتقدان و نظریه پردازان فرمالیسم در حوزه هنرهای بصری است ، او گوهر هنر را فرم آن می داند و می گوید یک نقاشی در صورتی هنر است که دارای فرم معنا دار باشد و می افزاید منظور از فرم معنادار مجموعه ای از خط ها و رنگ هاست که در من انگیزش زیبایی شناختی ایجاد کند. به عبارت دیگر ، فرم معنادار باید موجب شود که مخاطب اثر را همچون مجموعه ای متشکل از رنگ ها ، خط ها ، شکلها و غیره به گونه ای ببنید که یک حال زیبا شناختی را تجربه کند یا اینکه اثر در مخاطب یک تجربه زیباشناختی را سبب شود .
یک قالی دستباف هم دارای فرم معنادار می باشد زیرا دارای مجموعه ای از خطها و رنگها و طرحها ایست که در انسان انگیزش زیبایی شناختی ایجاد می کند، البته یک قالی ماشینی نیز می تواند با داشتن یک سری کیفیات این تجربه زیبا شناختی را در مخاطب سبب شود .
آثار هنری فراورنده نوع خاص و یگانه ای از تجربه اند هنگامی که به قالی های دستباف اعلی و زیبا با رنگهای طبیعی و با کیفیت می نگریم و در آنها تامل می کنیم حالی را تجربه می کنیم که با تجربه ما از خواندن یک روزنامه متفاوت است . قالی های دستباف هر چند بسیار گونه گون و متنوعند در برخورد با آنها حالت ویژه ای را می یابیم که می توانیم آنرا بنوعی تامل تعبیر کنیم ، تجربه زیباشناختی همین تامل ویژه است.
فرم معنادار آن ویژگی از یک اثر است که بتواند عاطفه زیباشناختی را در مخاطب برانگیزد و قالی ماشینی دارای ارزش زیباشناختی می باشد که دارای فرم معنادار باشد.

ویژگی های زیباشناختی یک اثر را به طور کلی در سه عنوان دسته بندی می کند که عبارتند از :
1) انسجام 2) تنوع 3) شدت
اگر مشخصه های بالا هوشیارانه طراحی شده باشند می توانند توجه و تامل بیننده را بر انگیزند .

ارزیابی طراحی:
ارزیابی طراحی زیر مجموعه عمده ای از تجربه زیبا شناسانه است ، ارزیابی طراحی برکارکرد اثر تاکید دارد ارزیابی طراحی اغلب همان چیزی است که مردم از ترکیب تجربه زیبا شناسانه قصد می کنند.
وقتی بر طراحی اثر تمرکز می کنیم در واقع بر ساختار داخلی آن توجه کرده و اجزایش را وارسی می نماییم تا برداشتی را از کل آن بدست آوریم در این صورت توجه ما معطوف به ساختار اثر و کارکرد آن می شود.
صفات زیبایی شناسانه با صفات مورد نظر فیزیکدانان متفاوت است ، توجه فیزیکدانان به صفات ( کمی ) اشیاء مثل وزن ، جرم ، سرعت ، طول ، و غیره معطوف است . اما بعد زیبایی شناسانه ( کیفی ) است ولی صفات زیبایی شناسانه آزاد و مستقل نیستند بلکه در وجود خود به آن نوع صفاتی که فیزیکدانان به بررسی شان می پردازند وابسته اند .

فرم و کارکرد:
لوئیس سالیوان معمار آمریکایی می گوید ( فرم تابع کارکرد است )تقریبا" همه آثار مقاصد و غایتی دارند و فرم اثر آن چیزی است که موجب تحقق مقصود یا غایت اثر می شود و مولفه صوری ( فرمال ) مولفه ای از اثر است که در بر آوردن مقصود یا غرض اثر هنری سهیم باشد یا نقش ایفا کند .

عوامل زیبایی شناسی در قالی عبارتند از :
اندازه ، بافت ، مواد اولیه ، طراحی و …

1) اندازه ( مساحت ، ابعاد ، تناسبات)
اندازه قالی تحت تاثیر کاربرد و امکانات موجود همچون مواد اولیه ، ابزار ، طرح و نقشه می باشد از عوامل موثر در اندازه قالی معماری اماکن می باشد و مردم متناسب با اندازه های خانه خود قالی را تهیه می کنند .
تناسب ابعاد قالی یکی از مهمترین شاخص های زیبایی شناسی آن می باشد به رغم چند تناسبات مشخص در قالی های ماشینی ، گستره تناسبات در قالی های دستباف بسیار زیاداست .
دکتر حبیب آیت الهی درخصوص اندازه و تناسب می نویسد ( اساس طبیعت بر تناسبات و اندازه های ویژه ای پی افکنی شده است و هر اثری که در این عالم بوجود آید خواه هنری و خواه غیر از آن اگر از اندازه های اساسی بکار گرفته شده در طبیعت بیرون باشد ، غیر عادی ، ناخوشایند و ناپذیرا می گردد ، چشم انسان با اندازه هایی آشنا می گردد که در طبیعت و خلقت انسان بکار برده شده است . آشنایی و اخت شدن با این اندازه ها سبب می شود نا خود آگاه هر چه را که با این اندازه ها تطبیق و هماهنگی نماید به زیبایی حس کنیم و غیر از آنرا ناخوشایند بشماریم .)
از این رو مطالعه در تناسبات قالی های دستباف تمایل به نسبتهای موجود در طبیعت بخوبی دیده می شود همچنین تناسبات قالی های دستباف با تناسبات معماری ایران سازگار بوده است البته در چند دهه اخیر شاهد استاندارد سازی اندازه ها در معماری اماکن و نزدیک کردن اندازه های قالی های دستباف به اندازه های استاندارد هستیم قالی های ماشینی نیز که دارای اندازه های استاندارد هستند .
2) بافت :
طرح و نقش قالی وابسته به روش بافت قالی می باشد ، مشخصات بافت در چگونگی انتقال نقش بسیار موثر است .بافت قالی های دستباف به روشهای تخت ، نیم لول و لول انجام می شود که همان شکل قرار گرفتن تارها درکنارهم در هنگام گره زدن می باشد ، و ایستایی پرز قالی به آن مربوط است در قالی های ماشینی به دلیل قرار گرفتن تارها درکنار هم و شکل گره ، پرز قالی به شکل کامل قرار می گیرد .
از آنجا که پرز قالی بعنوان نقاط تشکیل دهنده نقش باعث تجلی نقوش می شود هر گونه تغییر در سطح این واحد در مجموعه نقوش موثر می افتد .از دیگر عناصر مهم بافت ، بلندی پرز ( گره ) می باشد که در نمود فرش تاثیر بسزایی دارد ، بلندی بیش از حد پرز موجب درهم ریختگی خطوط و نقوش شده و باعث ایجاد عمق در فرش میگردد .تراکم گره ها در فرش از دیگر نکات مهم در بافت می باشد .
تراکم گره ها در واحد سطح از دو جهت قابل بررسی است .
اول، هرچه این تراکم در واحد سطح بیشتر باشد یعنی گره و نقاط سازنده نقش ریزتر باشد، رنجه نقوش و خطوط کمتر و وضوح نقوش بیشتر خواهد بود . تراکم گره ها تاثیرات بصری مستقیمی در الگوی طراحی قالی دارد دوم اینکه تراکم گره ها در کیفیت جسمانی قالی اثر مستقیم دارد ، انتخاب مواد ظریف تر برای حصول تراکم بالای گره ، لطافت ونرمی را درساختار قالی تقویت می کند .

3) مواد اولیه:
از موارد دیگری که در رخ قالی موثر می باشد مواد اولیه مورد مصرف در آن است . بیشترین مواد مصرفی در قالی های دستباف پشم و پنبه و گاهی هم ابریشم می باشد که نقش به سزایی در زیبایی آن دارد . ولی در قالی های ماشینی بغیر از چله که از جنس پنبه می باشد اکثرا" از مواد و الیاف مصنوعی استفاده می شود که مقاومت بالایی در برابر پوسیدگی و اصطکاک دارند ولی جلوه زیبایی به قالی نمی دهند . در بعضی موارد نادر در قالی های ماشینی از پشم بعنوان مواد اولیه پرز و خامه استفاده می شود که کیفیت آنرا ارتقاء می دهد و باعث زیباتر شدن آن می گردد.

4) طراحی:
در قالی های دستباف طراحی یا از روی نسخه از قبل آماده شد برداشت می شود و یا مستقیما" توسط خود بافنده برروی فرش انجام می گیرد و درهر صورت هر قالی دستبافی که بافته می شود در نوع خود بی نظیر است زیرا هر چند از نظر طراحی با دیگر قالی های هم شکل خود یکی باشد ولی دارای تفاوت هایی در بافت می باشد که توسط بافنده انجام گرفته است . در قالی ماشینی طراحی توسط طراح قالی انجام می گیرد ، سپس این طرح به دستگاه منتقل میشود و شروع به بافت می کند . امروزه طراحی قالی برای قالی های دستباف و ماشینی هر دو بصورت کامپیوتری نیز انجام می گیرد که کار طراحی و چاپ نقشه را آسان کرده است و سرعت تغییرات در آن را افزایش داده است .
زیبایی طرح و نقشه : طرح و نقش از اصلی ترین عوامل زیبایی در قالی می باشند و ویژگی هایی دارد که با رعایت و کاربرد آنها در طراحی باعث ظهور تصویری زیبا می شود این عوامل هم در حاشیه و هم در متن قالی وجود دارد .

ترکیب در طراحی :
طرح های قالی دارای ترکیبات متنوعی می باشد ، چارچوب این ترکیبات عموما" برای اجزایی نهاده شده اند که غالبا" در طراحی ها مورد استفاده قرار می گیرند . این اجزاء عبارتند از :( حاشیه ، متن ، لچک ، ترنج و ….) که در اندازه های متفاوت بکار می روند و دارای تنوع بسیار در ترکیب بندی می باشند .
این ترکیبات ساختار اصلی را معین کرده و پس از آن نقوش ظاهر تازه ای بر آن ترکیب می افزایند این ساختار می تواند بر اساس تقارن یا عدم تقارن تولید شود .

1) حاشیه :
حاشیه در قالی همچون حصاری متن را در برگرفته و در آمدی برای ورود به صحن متن قالی است ، حاشیه همچنین مانع خروج نگاه بیننده از متن می شود و او را به گردش در متن دعوت می نماید، حاشیه یکی از اجزاء جدایی ناپذیر قالی می باشد. بر خلاف قالی های ماشینی که تناسبات مشخصی بر طراحی حاشیه در آن حاکم است و الگوی تعریف شده ای دارد ، طراحی حاشیه در قالی های دستباف دارای تنوع فراوانی است چه از نظر اندازه و چه از نظر تعداد حاشیه های بکار رفته در آن .
در قالی های ماشینی حاشیه معمولا" به سه قسمت تقسیم می شود که شامل یک حاشیه اصلی و دو حاشیه باریک می باشد که از طرفین حاشیه اصلی را قاب می کنند و مرز بین آنها را نوار باریکی به نام طره پر می نماید.
2) متن :
آن بخش از قالی که حاشیه آنرا محاصره کرده است متن قالی می باشد ، متن بندرت خالی می باشد ترکیبات متن به دو گروه تقسیم می شود
الف) متن ترنجدار
ب) متن غیر ترنجدار

متن ترنجدار :
متنی است که در آن ترنج مهمترین ترکیب است ، ترنج اشکال متنوعی دارد همچون لوزی ، شش ضلعی ، هشت پر و غیره که می تواند با الحاقات تزئینی همراه باشد مثل سر ترنج ، متن ترنجدار می تواند دارای یک یا چند ترنج باشد .

متن غیر ترنجدار :
متنی است فاقد ترنج که برای ترکیب بندی آن از الگوهایی همچون واگیره های خشتی ، بندی، و یا طرحهای محرابی ، گلدانی ، درختی ، تصویری ، و لچک استفاده گردد .

3) لچک :
از عناصر مهم در ترکیب متن بوده و غالبا" با ترنج همراه است ولی گاهی هم بدون ترنج دیده می شود ، لچک وظیفه آرایش قائم های متن را برعهده دارد و عموما" در چهار مثلث قائم الزاویه اجرا می شود لچک خود دارای انواع مختلف می باشند که می توان به لچک های غیر پیوسته ، نیم پیوسته و پیوسته اشاره کرد .

4) نقوش تزئینی :
قالی دارای دو گروه نقش می باشد که یکی نقوش ذهنی می باشد مثل نقوش هندسی و انتزاعی و دیگری نقوش عینی شامل نقوش گیاهی ، جانوری و ….

نتیجه
در داوری امر زیبا و عوامل مرتبط با ادراک زیبایی در قالی ماشینی ، قضاوت باید هم عقلی و هم احساسی بصورت متعادل باشد ، تعادل میان صورت و معنا و یا تعادل بین ذهن و حس و منطبق ساختن داده های علمی با آنچه حس و ذوق در قبول زیبایی قالی می پذیرد. قالی دارای اصولی است که زیبایی بر پایه آن شکل می گیرد.
شناخت بنیانهای زیبایی در قالی ارزیابی آنرا هموار می کند و معیارهای مناسبی را بدست می دهد . در این مقاله به مجموعه عواملی که باعث زیبایی در قالی ماشینی می شوند اشاره شده است . بطور کلی قالی ماشینی ، کالایی کاربردی ، تولید شده توسط صنعت ، فاقد ارزش هنری می باشد که نمی تواند تنوع و کیفیت بالایی در حد قالی دستباف ارائه نماید . زیرا دارای محدودیت هایی از نظر مواد اولیه ، رنگرزی ، رنگبندی ، بافت و غیره می باشد . با این حال در صورت رعایت عوامل ایجاد کننده زیبایی ، می توان قالی ماشینی تولید کرد که دارای ارزش زیبا شناختی باشد .

Unless otherwise stated, the content of this page is licensed under Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 License